کد مطلب:43118 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:37

گنجینه پرسمان » حديث شناسي

تفسير فراز دويست و نود تا سيصد و ده خطبه نود و يك كه درباره خلقت آدم ايراد شده چيست؟

[پس از آنكه خداوند عزّوجلّ زمين را براي زندگي آماده ساخت و امر الهي خود را انفاذ فرمود, حضرت آدم عليه السّلام را از ميان خلقش برگزيد و او را اوّلين نوع از خلقت انساني قرار داد و در بهشتش ساكن فرمود و روزي او را در آن جايگاه فراوان نمود و تهديد را درباره آنچه كه [خوردن آنرا] براي آدم عليه السّلام ممنوع ساخته بود, مقدّم داشت و به وي اعلام فرمود كه اقدام بارتكاب بآنچه نهي شده است, قرار گرفتن در معرض معصيت خداوند و به خطر انداختن مقام و منزلت خويش است. پس حضرت آدم عليه السّلام اقدام به ارتكاب ممنوع كرد و اين اقدام با علم سابق خداوندي تطابق نمود.
آيا چون خدا ميدانست حضرت آدم مرتكب آنچه كه براي او ممنوع بود, خواهد گشت, حضرت آدم مرتكب آن ممنوع شد (گندم را خورد)؟
اين همان مسئله علم خداوندي است كه به همه چيز و همه رويدادها ي عالم هستي از كوچك و بزرگ و گذشته و حال و آينده و از انسان و غير انسان متعلّق ميباشد و بهمين جهت اين مسئله پيش آمده است كه حال كه خداوند همه رويدادها و همه چيزها را در عالم هستي ميداند, بنا براين هر كاري كه از ما صادر ميشود, حتماً معلوم خداوندي است و چون علم خداوندي شامل همه كارهاي ما ميباشد, لذا مردم در انجام دادن آن كارها مجبور ميباشند. اين همان شبهه معروف است كه در يك رباعي به عمربن ابراهيم خيّامي نسبت داده شده است. بيت دوم رباعي چنين است:
مي خوردن من گر زازل حقّ دانست گرمي نخورم علم خدا جهل شود
پاسخ اين شبهه بسيار واضح است, زيرا:
اولاً ـ اگرتعلّق علم خداوندي به يك شيء موجب صدور جبري آن بوده باشد, بايدخداوند نيز در همه كارهائي كه انجام ميدهد, مجبور بوده باشد, زيرا بدون ترديد خداوند بهمه كارهائي كه انجام ميدهد عالم است و اگر آنها را انجام ندهد, علمش منقلب به جهل ميگردد ! و اگر براي تحقّق واقعيّت علمش كاررا بايد انجام بدهد, اين همان جبر است كه پست ترين نقص براي يك موجود است؛ زيرا مجبوريت يك موجود دليل آلت و وسيله بودن آن, به موجودي بالاتر است كه آنرا تحريك يا تسكين مينمايد.
ثانياً ـ آيا اينكه خداوند به همه كارهاي انسان عالم است, فقط به خود آن كارها عالم است يا با همه مقدّمات آنها؟ بديهي است همان دليل و علّتي كه تعلّق علم خداوندي را بر همه موجودات و رويدادها اثبات ميكند, بر مقدّمات و شرائط و وسائل آنها نيز اثبات كند. بعنوان مثال چنانكه خدا ميداند كه من در فلان دقائق نماز خواهم خواند, اين را هم ميداند كه من ضرورت و لزوم عبادت خداوندي را خواهم پذيرفت و بدانجهت كه نماز را در آن موقع واجب دانستهام اقدام به انجام آن خواهم كرد, دقائقي را براي اين عمل منظور نموده و همه مقدّمات عقلي و شرعي آن را بجاي خواهم آورد و يكي از آن مقدّمات جريان دروني درباره تعيين انگيزه نماز است كه نيّت خالص و آزادانه و آگاهانه اداي آن است براي خداوند. خداوند همه اين عمل و مقدّمات و شرائط و وسائل را ميداند پس بايد عمل با خلوص و اختيار و آگاهانه انجام بگيرد. ممكن است گفته شود: چون خود اختيار معلوم خداوند است, پس بايد نماز مستند به اختيار از من صادر شود؟ پاسخ اين اعتراض كه حلّ اصل مشكل را هم در بر دارد, بدينقرار است: كه همه جزئيّات و شرايط و مقدّمات دروني و بروني كار صادر از بشر با خود آن, و حتّي آثار و نتائج آن كه در همه حلقههاي گذشته و آينده زنجير هستي گسترده است, در علم خداوندي وجود دارد؛ بدون اينكه علم خداوندي علّت بوجود آمدن آن امور بوده باشد. براي اثبات اين حقيقت كه علم خداوندي مربوط به اختيار, اختيار را جبري نمينمايد, ميگوئيم اختيار كه از جويندگي و طلب خير و كمال در كار گرفته تا صدور آخرين اجزاءِ كار فيزيكي و رواني, بلكه دامنه همان كار كه گاهي بجهت اهمّيّتي كه دارد, تا مدّتي امواج آن بعضي از سطوح درون انسانرا اشغال مينمايد مانند ديگر پديدهها و واقعيّات جهان هستي مشمول علم خداوندي است, ولي اين شمول جنبه آيينهاي علم خداوندي را بازگو ميكند, نه جنبه فاعلي و ايجادي اورا. و همچنين موقعيّت خود اختيار كه عبارتست از: نظاره و سلطه شخصيّت بر دو قطب مثبت و منفي كار و نيز اثر وجودي چنين نظاره و سلطه همه و همه مانند ديگر واقعيّات عالم هستي در علم خداوندي منعكس ميباشند و هيچ يك از انعكاسهاي مزبور علّت بوجود آمدن موضوع منعكس شده در عالم خلق نيست.

---

ترجمه و تفسير نهج‎البلاغه ج 16
آية الله محمدتقي جعفري